Patriotycznie zakręcony. Wywiad z Cezarym Trosiakiem o polskim patriotyzmie

Jakie było Pana pierwsze wrażenie po zapoznaniu się z materiałem zebranym w czasie badań nad nowoczesnym patriotyzmem?
Byłem pozytywnie zaskoczony, że w ciągu tygodnia na wypełnienie ankiet zdecydowało się ponad 800 osób. Było to o tyle niespodziewane, że kwestionariusz był rozbudowany i dotyczył niejednoznacznej problematyki.
W większości na wypełnienie naszej ankiety zdecydowały się osoby dobrze wykształcone, mieszkańcy dużych miast o ukształtowanych poglądach. Są to ludzie ponadprzeciętnie aktywni, zainteresowani problemami swojego miasta czy regionu. Wszystko to zaważyło na zawartości merytorycznej wypowiedzi.
Jak wygląda nowoczesny patriotyzm Polaków?
Może to trochę zaskakujące, ale jest to obraz dość jednorodny. Wszyscy podobnie definiujemy, czym jest patriotyzm. Jest nim rzetelna praca, znajomość historii regionu, kraju, udział w wyborach oraz aktywne uczestnictwo w życiu społecznym.
A gdzie typowa kiedyś dla Polaków zdolność do poświęceń, czy nawet oddania życia dla ojczyzny?
Tu sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Respondentów podzieliliśmy na kilka grup. Gotowość poświęcenia się dla ojczyzny przewijała się w wypowiedziach tak zwanego "pokolenia okresu wojny i okupacji". Kolejna grupa, którą nazwaliśmy "pokoleniem PRL-u", o patriotyzmie w ogóle wypowiada się dość ostrożnie. Chętniej natomiast definiuje, czym jest patriotyzm lokalny. Jest też "pokolenie Solidarności". Tu daje się zauważyć wielkie rozczarowanie: ,,Poświęciliśmy młodość, wywalczyliśmy wolność, a teraz wszystko wygląda nie tak. Nie o to walczyliśmy". Ostatnia grupa, "pokolenie III RP", które dorastało w warunkach wolnej Polski, jest najszerzej reprezentowana w naszych badaniach. Tu wyniki są najbardziej zaskakujące. Nowoczesny patriota to dla nich człowiek realizujący marzenia, osiągający sukcesy, ale świadomy swojego pochodzenia, kupujący lokalne produkty, dumny ze swojego regionu i kraju. To pokolenie nie ma kompleksów. Co więcej, chętnie wskazuje na swoje pochodzenie. Ich patriotyzm jest utylitarny, mocno zindywidualizowany, czasem wręcz egoistyczny.
Jak odpowiadali ankietowani na pytanie: "Z czego jesteś dumny w swoim regionie?"
O dziwo, nie chwalimy się pomnikami, zamkami, historią. Polacy dumni są z tego, że ich region jest po prostu piękny. W zależności od miejsca zamieszkania ankietowani są dumni z pięknych polskich nadbałtyckich plaż, malowniczych gór, wspaniałych lasów i jezior. Kochają przyrodę i chcą ją pokazywać innym.
Kogo wymieniali, odpowiadając na pytanie o dumę z postaci reprezentujących kraj czy region?
Tu silnie zaznaczył się regionalizm i różnice pokoleniowe, ale trend jest wyraźny. Coraz mniej osób wymienia w tym kontekście postacie znane z kart historii, przywódców zrywów narodowych czy królów. Pojawił się wprawdzie wśród odpowiedzi Jan III Sobieski, wskazywano także wielkie postacie polskiej kultury, takie jak: Fryderyk Chopin, Julian Tuwim czy Eliza Orzeszkowa. Ciekawe jednak jest to, że za ważne komponenty patriotyzmu regionalnego wskazywano również współczesne gwiazdy popkultury, np. Ryszarda Riedla, legendarnego lidera zespołu "Dżem", czy znanych sportowców. Dla osoby mieszkającej w Wiśle może to być Adam Małysz, dla mieszkańca Krakowa - Agnieszka Radwań-ska, a dla mieszkańca Górnego Śląska - Kazimierz Kutz. Z drugiej strony, np. wśród znanych Wielkopolan na Romana Dmowskiego nie wskazał nikt. W odpowiedziach na pytanie o postać związaną z Wielkopolską najczęściej wskazywano Hipolita Cegielskiego. To jasno pokazuje, że zmieniają się punkty odniesienia przy definiowaniu tego, czym jest patriotyzm i co oznacza bycie patriotą. W miejsce perspektywy martyrologicznej pojawia się perspektywa sukcesu, osiągnięć, o których możemy z dumą opowiadać . Dotyczy to szczególnie osiągnięć ostatnich 25 lat, w wymiarze indywidualnym i zbiorowym.
Czy patriotyzm lokalny nie kłóci się z tym krajowym?
Dla ogromnej większości ankietowanych oba te patriotyzmy się przenikają. Współgrają ze sobą. Posłużę się przykładem naszej flagi narodowej. Na biało-czerwonych barwach kibice chętnie wypisują nazwy swoich miejscowości. Jak choćby kibice z malutkiej podkościańskiej wsi Racot, którzy od wielu lat są obecni na igrzyskach olimpijskich i z dumą powiewają flagą narodową, na której nieodmiennie widnieje napis "Racot". Nasze badania potwierdziły również, że są w Polsce trzy regiony, w których tożsamość regionalna jest najwyraźniejsza. Są to: Wielkopolska, Pomorze i Górny Śląsk. O ile regionalizm mieszkańców dwóch pierwszych stanowi uzupełnienie patriotyzmu w ogóle, o tyle regionalizm górnośląski często jest równoległy, a nieraz wręcz staje w opozycji do patriotyzmu narodowego.
To wskazuje na to, że chociaż mieszkamy w jakimś regionie, to identyfikujemy się z konkretną miejscowością?
To prawda. W Polsce myślenie w kategoriach regionalnych jest wciąż in statu nascendi. Lata realnego socjalizmu, kiedy regionalizm traktowany był jako kontr-produktywny w budowaniu społeczeństwa socjalistycznego, które miało być internacjonalistyczne, pozostawiły po sobie trwały ślad w myśleniu o regionie jako strukturze pośredniej między małą ojczyzną a państwem. Po roku 1989 w Polsce tworzenie się tożsamości regionalnej zaczyna się od identyfikowania się przede wszystkim z miejscowością. Nasi respondenci myślą: region, piszą: Poznań, myślą: Dolny Śląsk, piszą: Wrocław.
Czy tak samo wygląda to na tzw. terenach odzyskanych, gdzie spory procent mieszkańców pojawił się tam po drugiej wojnie światowej?
Tak, tu nie ma większych różnic. Ciekawe jest jednak, jak owi ludzie odpowiadali na zawarte w ankiecie pytania dotyczące regionalnych potraw i zwyczajów. Dla badacza problematyki regionalnej jasne jest, skąd pochodzi Pomorzanin, który jako potrawę lokalną wskazuje kluski śląskie lub mieszkaniec Warszawy, który przyrządza pyry z gzikiem. Za tym kryje się historia przemieszczeń ludności, które były udziałem Polaków po zakończeniu II wojny światowej i migracji w poszukiwaniu pracy czy lepszych warunków życia już w III Rzeczpospolitej.
Kim w takim razie jest nowoczesny patriota?
To człowiek prowadzący życie aktywne i kreatywne. Osoba myśląca pozytywnie, stawiająca na rozwój swojej miejscowości, najbliższego otoczenia, najczęściej w kontekście polepszenia swoich warunków życia. Chcemy, by żyło nam się lepiej, zdajemy sobie sprawę, że aby tak było, musimy być aktywni. Nowoczesny patriota to też człowiek świadomy historii swojego kraju i dumny z tego, jaka jest Polska obecnie. Co ciekawe, w większości ankietowani deklarują potrzebę szacunku dla naszych sąsiadów: Niemców, Ukraińców i Czechów.
Nowoczesny patriota to Polak bez kompleksów, ale i bez zapędów szowinistycznych czy ksenofobicznego zadęcia, nastawiony na samorealizację. Ciekawe jest, na ile wydarzenia, jakie mają miejsce obecnie na Ukrainie, zmienią postrzeganie patriotyzmu w kierunku myślenia wspólnotowego, charakterystycznego dla tradycyjnego rozumienia tego, czym jest patriotyzm.
Rozmawiał Rafał Wąsowicz

Cezary Trosiak jest adiunktem na WNHiD Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Według naukowca, przeprowadzona ankieta to niezwykle cenny materiał mówiący o tym, jak zmienia się postrzeganie patriotyzmu w Polsce Ankieta została przeprowadzona przez Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu na zlecenie Naszego Miasta.